بررسی اثر کاربرد سلنیوم برکمیت وکیفیت روغن دانه ارقام کلزا در شرایط کشت تأخیری
عبدالرضا داودی1، بهرام میرشکاری*2، امیرحسین شیرانیراد3، فرهاد فرحوش4و ورهرام رشیدی5
1) دانشجوی دکتری گروه زراعت و اصلاح نباتات، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
2) دانشیارگروه زراعت و اصلاح نباتات، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
3) استاد موسسه تحقیقات اصلاح وتهیه نهال و بذر، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، کرج، ایران.
4) دانشیار گروه زراعت و اصلاح نباتات، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
5) استادیارگروه زراعت و اصلاح نباتات، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.
* نویسنده مسئول: Mirshekari@iaut.ac.ir
این مقاله برگرفته از رساله دکتری میباشد.
تاریخ دریافت: 15/01/95 تاریخ پذیرش: 06/04/95
چکیده
بهمنظور بررسی اثر کاربرد سلنیوم برکمیت و کیفیت روغن دانه ارقام کلزا در شرایط کشت تأخیری، این آزمایش بهصورت فاکتوریل اسپلیت پلات بر پایه طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار، در مزرعه تحقیقاتی موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر واقع در کرج، طی دو سال زراعی 93-1392 و 94-1393 اجرا شد. عامل اول تاریخ کاشت، در سه سطح شامل کاشت در تاریخ 15 مهرماه (کاشت بههنگام)، 25مهر و 5آبان ماه (کاشت تأخیری)، عامل دوم سلنیوم در دو سطح شامل عدم کاربرد و کاربرد 30 گرم در لیتر در هکتار سلنیوم و عامل سوم رقم و لاین، شامل Opera ,L72 ,KR1 GKH3705 ,GKH0224, Neptune که عامل اول و دوم بهصورت فاکتوریل در کرتهای اصلی و عامل سوم بهصورت اسپلیت پلات در کرتهای فرعی قرار گرفتند. نتایج آزمایش نشان داد که تاریخ کاشت و رقم و برهمکنش دوگانه تاریخ کاشت و رقم، بر کلیه صفات مورد بررسی معنیدار بود. کاربرد سلنیوم باعث افزایش عملکرد دانه و عملکرد روغن دانه گردید. مقایسه میانگین برهمکنش سهگانه تیمارها نشان داد بیشترین تغییرات درصد اسید پالمیتولئیک در اثر کاربرد سلنیوم، در تاریخ کاشت 15 مهر در رقم L72 (9/61درصد)، در تاریخ کاشت 25 مهر در رقم Opera (2/22 درصد) و در تاریخ کاشت 5 آبان در رقم GKH3705 (5/16 درصد) مشاهده شد. در شرایط کشت معمول در لاین L72 بیشترین عملکرد دانه (5853 کیلوگرم در هکتار) و عملکرد روغن دانه (2576 کیلوگرم در هکتار) مشاهده شد، اما در شرایط کشت تاخیری بیشترین مقدار این صفت را رقم Opera نشان داد. بیشترین افزایش عملکرد دانه در اثر کاربرد 30 گرم در لیتر در هکتار سلنات سدیم، در شرایط کشت تأخیری، در لاین KR1 (4/13 درصد) بهدست آمد که افزایش عملکرد این رقم را از 2536 به 2876 کیلوگرم در هکتار به همراه داشت.
واژه‌های کلیدی: اسیدهای چرب، تنش دمایی و رژیم دمایی.
مقدمه
کلزا (L. Brassica napus) یکی از مهمترین گیاهان تیره شببو است که دانه آن حاوی بیش از 40 درصد روغن و کنجاله آن نیز سرشار از پروتئین می باشد .(Raymer, 2002) دانههای روغنی بعد از غلات دومین منبع مهم تامین انرژی مورد نیاز جوامع انسانی بهشمار میرود. روغن دانه کلزا، پس از سویا و نخل روغنی در جایگاه سوم تولید جهانی قرار دارد (شیرانی راد و همکاران، 1390). تاریخ کاشت عامل مهمی است که عملکرد دانه، میزان روغن دانه و ترکیب اسیدهای چرب را تحت تأثیر قرار میدهد (Koutroubas and Papadoska, 2005). زمان کاشت مناسب با فراهم کردن میزان رشد لازم بوتههای کلزا و کاهش آسیب‌پذیری آنها در برابر سرما، باعث افزایش معنیدار عملکرد دانه میگردد (پاسبان اسلام، 1390). نتایج پژوهشهای مختلف نشان میدهد اعمال تاریخهای کاشت زود یا دیرهنگام و رژیمهای دمایی نامطلوب در طول دوره رشد، سبب کاهش محصول و اجزای عملکرد میشود و بالاترین عملکرد دانه از تاریخ کاشت مناسب به دست میآید (Bashir, 2010). Rafiei و همکاران (2011) نیز با بررسی ارقام خردل هندی در تاریخها و تراکمهای مختلف، تأخیر در کاشت را از عوامل عمده کاهش اجزای عملکرد و عملکرد دانه برشمردند. تاریخ کاشت تأخیری بر روی مراحل نموی و انتقال مواد از منبع به مخزن به‌طور فوق‌العاده اثر میگذارد و باعث کوتاه شدن ارتفاع بوته، کاهش فاصله بین گرهها، دوره پرشدن دانه و سرانجام کاهش عملکرد دانه میشود (Alisian et al., 2005) . Faraji و همکاران (2009) گزارش نمودند، تأخیر در کاشت کلزا درنتیجۀ کاهش دوره رشد رویشی، سبب تولید بوتههایی با زیست‌توده کمتر و به دلیل برخورد مرحله زایشی با درجه حرارت بالا موجب کاهش اجزای عملکرد و عملکرد دانه میگردد. Robertson و Holland (2004) نیز گزارش نمودند تأخیر در کاشت کلزای پاییز درنتیجۀ افزایش دمای محیط، سبب کاهش دوره گلدهی و در نتیجه برخورد گرمای پایان فصل با دوره پرشدن دانه و موجب کاهش عملکرد دانه و روغن کلزا شد. عملکرد کلزا را میتوان با رعایت اصول بهزراعی و بهنژادی، بهبود بخشید. بدین منظور علاوه بر معرفی ارقام دارای عملکرد بالاتر، از حداکثر ظرفیت ژنتیکی ارقام موجود نیز در شرایط آب و هوایی مختلف میتوان استفاده نمود، که بخشی از این هدف با بهکارگیری روش‍های مدیریتی نظیر کاشت در زمان مناسب و مصرف کودهای آلی و زیستی به منظور ارتقای عملکرد کمی و کیفی کلزا قابل دستیابی است. پازوکی (1394) در بررسی اثر مصرف زئولیت در کلزا نشان داد با کاربرد شش تن در هکتار زئولیت، اثر مطلوب ارتقای تحمل به تنش کمآبی را در این گیاه مشاهده می شود. سلنیوم یکی از عناصری است که با اثر بر رشد و نمو گیاهان و به دلیل حضور در سیستمهای آنتی‌اکسیدان، به عنوان یک عنصر اساسی برای سلامتی انسان و حیوان شناخته‌شده است. عناصر مفید هر چند به طور مستقیم در متابولیسم گیاهان و تکمیل چرخه زندگی آنها دخالت ندارند، ولی در بهبود رشد رویشی و زایشی بهویژه در شرایط تنشهای محیطی و یا زیستی نقش دارند (Hajibolan, 2012). یافتههای اخیر نشان میدهد سلنیوم در غلظتهای کم میتواند باعث افزایش تحمل به تنش اکسیداتیو از طریق افزایش ظرفیت آنتیاکسایشی گردد که این اثر مثبت سلنیوم، کاهش در پروکسیداسیون لیپید و افزایش فعالیت آنزیمهای آنتیاکسیداتیوی را نشان میدهد (Seppanen et al., 2003 , Xue et al., 2001). غلظت پایین سلنیوم اثر مفیدی روی رشد و تحمل به تنش در گیاهان، از طریق ظرفیت آنتیاکسایشی آنها دارد (Turakainen, 2000). کاربرد سلنیوم منجر به افزایش ارتفاع بوته، تعداد خورجین، تعداد دانه در خورجین، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت و درصد روغن و کاهش تنفس، پرولین و مالون دیآلدئید می گردد(Bybordi, 2016) . Seppanen و همکاران (2003) گزارش دادند سلنیوم باعث جلوگیری از تخریب کلروفیل در شرایط بروز تنشهای محیطی میشود. از دیگر اثرهای سودمند سلنیوم میتوان به افزایش رشد، متابولیسم کربوهیدراتها و افزایش مقاومت به تنشها اشاره کرد(Zhu et al., 2004) . حاجی بلند و همکاران (1393) نشان دادند که اثر سلنیوم در افزایش تحمل خشکی و بهبود روابط آبی در گیاه کلزا مربوط به افزایش جذب آب به دلیل توسعه ریشه، افزایش فتوسنتز و تشکیل قندهای محلول بوده است. با توجه اهمیت تاریخ کاشت و اینکه تأخیر در کاشت، ممکن است به دلایل مختلفی از قبیل شرایط بد آب و هوایی، بارندگی و عوامل پیشبینی نشده دیگر رخ دهد و این امر همواره از مهمترین عوامل محدودکنندۀ تولید در بخش کشاورزی بوده و هست، به نظر میرسد با تحقیق در مورد شیوههای افزایش عملکرد در شرایط کشت تأخیری، میتوان سازوکار مناسبی در جهت بهبود بازده محصول ارائه داد. از اینرو این پژوهش با هدف بررسی کاربرد سلنیوم برای کاهش اثرات سوء تنش ناشی از کشت تأخیری بر کمیت و کیفیت روغن دانه در ارقام مختلف کلزا، صورت پذیرفت.
مواد و روش ها
این آزمایش بهصورت فاکتوریل اسپلیت پلات در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی واقع در جاده ماهدشت کرج، طی دو سال زراعی 93-1392 و 94-1393 اجراء شد. محل اجرای آزمایش دارای طول و عرض جغرافیایی بهترتیب 35 درجه و 49 دقیقه شمالی، و 51 درجه و 6 دقیقه شرقی و ارتفاع آن 1321 متر از سطح دریا بود. براساس آمار آب و هوایی و منحنی آمبروترمیک بهدلیل داشتن 150 تا 180 روز خشک و میانگین رطوبت نسبی ۵۳ درصد، جزء مناطق آب و هوایی مدیترانهای گرم و خشک و با داشتن زمستان سرد و مرطوب و تابستان گرم و خشک، جزء رژیم رطوبتی خشک محسوب می شود (جدول 1). براساس اطلاعات 30 ساله هواشناسی کشاورزی کرج، متوسط بارندگی منطقه 243 میلیمتر در سال و ریزش باران عمدتاً در اواخر پاییز و اوایل بهار رخ می دهد. متوسط دمای این منطقه در یک دوره 30 ساله برابر 5/13 درجه سانتیگراد و درجه حرارت خاک 5/14درجه سانتیگراد است، که از نظر طبقه بندی رژیم حرارتی خاک، جزء مناطق ترمیک محسوب میشود. مساحت کل مزرعه آزمایشی حدود 1250 مترمربع در نظر گرفته شد. پس از اقدام به نمونهگیری از خاک مزرعه در دو عمق 30-0 و 60-30 سانتیمتر، بر اساس نتایج آزمون خاک (جدول 2)، حدود 50 کیلوگرم در هکتار نیتروژن خالص و حدود 70 کیلوگرم در هکتار P2O5 خالص از دو منبع کودی اوره و فسفات آمونیوم و مقدار 100 کیلوگرم در هکتار K2O بهصورت کود سولفات پتاسیم به همراه 5/2 لیتر در هکتار علف کش ترفلان (تری فلورالین) به خاک داده شده و با دو دیسک عمود بر هم و سبک، با خاک مخلوط گردید. سپس کرتهای آزمایش که در مجموع 108 کرت بودند، بهصورت شش خط شش متری با فاصله خطوط 30 سانتیمتر و فاصله بوته روی خط چهار سانتیمتر در نظر گرفته شد. ابعاد هر کرت آزمایش 8/1× 6 متر بود. دو خط کناری بهعنوان حاشیه و چهار خط میانی آن برای نمونه برداری و بررسی صفات مختلف، مورد استفاده قرار گرفت. بین بلوکها برای جلوگیری از اختلاط تیمارهای مختلف موجود، هفت متر فاصله در نظر گرفته شد و برای هر بلوک سرآب و فازآب جداگانه طراحی گردید. بین کرتهای اصلی در هر بلوک 4/2 متر فاصله منظور گردید. کاشت در تاریخهای 15مهر (کاشت بههنگام)، 25مهر و 5 آبان ماه (کاشت تأخیری) و با دست صورت پذیرفت. آبیاری براساس نیاز گیاه و با سیفون انجام شد. بهمنظور اعمال تیمار کاربرد سلنیوم، 30 گرم در لیتر در هکتار سلنات سدیم، در دو مرحله، 15 گرم در لیتر در هکتار قبل از روزت (اوایل آذر ماه) و 15 گرم در لیتر در هکتار در مرحله ساقه دهی (نیمه دوم اسفند) و محلول پاشی با آب خالص جهت اعمال تیمار عدم کاربرد سلنیوم، انجام پذیرفت.
جدول 1: میانگین دمای ماهانه و بارش ایستگاه سینوپتیک کرج در دو سال زراعی 93-1392 و 94-1393
|
بهمن
|
دی
|
آذر
|
آبان
|
مهر
|
ماه
|
|
1393
|
1392
|
1393
|
1392
|
1393
|
1392
|
1393
|
1392
|
1393
|
1392
|
سال
|
|
8/47
|
2/37
|
6
|
7/1
|
6/31
|
9/32
|
7/13
|
8/35
|
4/13
|
4/3
|
بارش(mm)
|
|
3/7
|
8
|
2/5
|
3/1
|
3/6
|
6
|
2/18
|
3/11
|
1/18
|
9/18
|
میانگین دما (°C)
|
|
تیر
|
خرداد
|
اردیبهشت
|
فروردین
|
اسفند
|
ماه
|
|
1394
|
1393
|
1394
|
1393
|
1394
|
1393
|
1394
|
1393
|
1393
|
1392
|
سال
|
|
0
|
5/0
|
6/6
|
29
|
2/2
|
6/12
|
4/45
|
9/19
|
3/21
|
7/15
|
بارش(mm)
|
|
9/30
|
2/26
|
4//26
|
3/24
|
20
|
9/20
|
8/13
|
8/12
|
7/6
|
1/9
|
میانگین دما (°C)
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
جدول 2: مشخصات فیزیکی و شیمیایی خاک مزرعه آزمایشی
|
نیتروژن کل (درصد)
|
پتاسیم قابل جذب(mg/Kg)
|
فسفر قابل جذب (Mg/Kg)
|
کربن آلی (درصد)
|
واکنش خاک (pH)
|
هدایت الکتریکی (ds/m)
|
رطوبت گل اشباع (%)
|
عمق نمونه برداری (سانتیمتر)
|
بافت خاک
|
|
09/0
|
197
|
7/14
|
91/0
|
9/7
|
45/1
|
36
|
30-0
|
رسی لومی
|
|
07/0
|
155
|
8/15
|
99/0
|
2/7
|
24/1
|
38
|
60-30
|
به این ترتیب ابتدا محلولپاش، کالیبره گردید و میزان مصرف آب مصرفی برای پوشش کامل کرتها بهدست آمد. سپس بر اساس سطوح محلول پاشی و مقدار توصیه شدۀ تیمار سلنیوم، اقدام به تهیه محلولهای مورد نظر گردید. همچنین دو مرحله کود سرک در مراحل ساقهدهی و غنچهدهی، هر کدام به میزان 50 کیلوگرم در هکتار نیتروژن خالص از منبع کود اوره تامین شد. در بین ارقام GKH3705 ,GKH0224 هیبرید مجارستانی، Neptune هیبرید فرانسوی جدید، L72 و KR1لاینهای امید بخش و Opera رقم تجاری و منشاء آن سوئد بود. بهدلیل تفاوت در نمو ارقام و به منظور به حداقل رساندن ریزش دانه، از تاریخ هفدهم تا بیست و ششم خرداد، برداشت به موقع کرتها، با کمباین مخصوص آزمایشات (وینتر اشتایگر) انجام شد. بهمنظور اندازهگیری صفات عملکرد، دانهها از خورجین جدا و بوجاری شدند و وزن دانهها با ترازوی دقیق توزین و عملکرد دانه بر حسب کیلوگرم در هکتار محاسبه گردید. به منظور تعیین مقدار روغن دانه، از هر کرت یک نمونه 5 گرمی بذر انتخاب و درصد آن توسط دستگاه NMR[1] تعیین شد. پس از تعیین درصد روغن دانه، از حاصلضرب آن در عملکرد دانه، عملکرد روغن دانه بر حسب کیلوگرم در هکتار محاسبه شد .برای اندازهگیری و تشخیص اسیدهای چرب موجود در روغن دانه از روش کروماتوگرافی گازی[2] استفاده گردید (Yang et al., 2009). در این آزمایش محاسبات آماری تجزیه واریانس دادهها پس از آزمون یکنواختی، از طریق نرم افزار آماری SAS نسخه 1/9 انجام گرفت. جهت مقایسه میانگینهای صفات مورد ارزیابی، از روش حداقل اختلاف معنیدار LSD[3] در سطح آماری پنج درصد استفاده گردید.
نتایج و بحث
عملکرد دانه
نتایج نشان داد که اثر ساده سال، تاریخ کاشت، سلنیوم و رقم بر عملکرد دانه در سطح احتمال یک درصد و برهمکنش دوگانه تاریخ کاشت و رقم نیز در سطح پنج درصد معنیدار گردید (جدول3). سال دوم آزمایش نسبت به سال اول، از میانگین عملکرد دانه بالاتری برخوردار بود. با معنیدار شدن اثر ساده تیمار سلنیوم مشخص گردید کاربرد سلنیوم نسبت به عدم کاربرد آن، سبب افزایش عملکرد دانه از 4018 به 4332 کیلوگرم در هکتار، یعنی 2/7 درصد افزایش محصول گردید. برهمکنش دوگانه تاریخ کاشت و رقم نشان داد که در تاریخ کاشت 15مهرماه لاین امید بخش L72 با میانگین 5853 کیلوگرم در هکتار بیشترین عملکرد دانه را به خود اختصاص داد در حالی که در تاریخ کاشتهای تاخیری (25مهر و 5 آبان) رقم Opera بهترتیب با میانگین 4595 و 3353 کیلوگرم در هکتار بالاترین عملکرد دانه را نشان داد. اگرچه رقم Opera در شرایط کشت تأخیری 5 آبان بیشترین عملکرد دانه (3353 کیلوگرم در هکتار) را نشان داد، اما میزان افت عملکرد دانه آن نسبت به تاریخ کاشت بههنگام، 6/33 درصد بود. در تاریخ کاشت 25 مهر بیشترین عملکرد دانه به رقم Opera (4595 کیلوگرم در هکتار) تعلق داشت. درحالیکه کمترین مقدار افت عملکرد دانه را در شرایط کشت تأخیری (0/9 درصد) دارا بود. در تاریخ کاشت 5 آبان نیز بیشترین عملکرد دانه در رقم Opera (3353 کیلوگرم در هکتار) مشاهده شد، اما رقم GKH3705 با 0/27 درصد کاهش، کمترین مقدار افت عملکرد دانه را در شرایط کشت تأخیری نشان داد (جدول 6). تأخیر در کشت کلزا موجب میشود که دوره رسیدگی گیاه با دمای بالای محیط مواجه شده و این امر باعث افزایش میزان تنفس خورجینها میشود که در نتیجه کاهش مواد فتوسنتزی و کاهش وزن دانهها و در نهایت کاهش عملکرد دانه را به دنبال خواهد داشت Rafiei et al., 2011) (Gan et al.,2004 ;. به نظر میرسد که کشت تأخیری کلزای پاییزه سبب وارد شدن گیاه به زمستان با روزت ضعیف میشود و در نتیجه بوتهها در اثر سرمای زمستانه، آسیب میبینند. لذا بعد از زمستان با گرم شدن هوا نمیتوانند به اندازه کافی از شرایط محیطی (تابش، دما و...) جهت انجام فتوسنتز و تولید شیره پرورده کافی استفاده نمایند. همچنین پرشدن دانهها زمانی واقع میشود که دمای محیط بالا بوده و گرمای زیاد مانع از پرشدن دانهها میگردد و میزان مواد متابولیکی ذخیرهای با تشدید تنفس کاهش خواهد یافت (فلاحهکی و همکاران،1390).
جدول 3: میانگین مربعات و سطوح معنیدار صفات مورد مطالعه تحت تاثیر عوامل آزمایش
|
منابع تغییرات
|
درجه آزادی
|
میانگین مربعات
|
|
عملکرد دانه
|
مقدار روغن دانه
|
عملکرد روغن دانه
|
پالمتیک اسید
|
پالمیتولئیک اسید
|
|
سال
|
1
|
** 28584202
|
** 22/8
|
** 5631878
|
** 69/8
|
**029/0
|
|
سال / تکرار
|
2
|
949000
|
26/0
|
454554
|
ns 04/0
|
004/0
|
|
تاریخ کاشت
|
2
|
**111964602
|
** 96/126
|
**26226372
|
**21/35
|
**803/1
|
|
سال × تاریخ کاشت
|
2
|
ns 146717
|
ns 19/0
|
ns 40129
|
ns 25/0
|
**045/0
|
|
سلنیوم
|
1
|
** 5352481
|
**69/7
|
**1183215
|
*57/1
|
**147/0
|
|
سال × سلنیوم
|
1
|
ns 864
|
ns 02/0
|
ns 66/940
|
ns 01/0
|
ns 0007/0
|
|
تاریخ کاشت × سلنیوم
|
2
|
ns 9608
|
ns 07/0
|
ns 21/6113
|
ns 03/0
|
** 016/0
|
|
سال × تاریخ کاشت × سلنیوم
|
2
|
ns 653
|
ns 01/0
|
ns 02/95
|
ns 08/0
|
** 009/0
|
|
خطایa
|
10
|
396759
|
08/0
|
77277
|
25/0
|
0005/0
|
|
رقم
|
5
|
**2924503
|
**98/3
|
**635219
|
**93/0
|
** 048/0
|
|
سال × رقم
|
5
|
ns 862
|
ns 02/0
|
ns 94/514
|
ns 03/0
|
** 002/0
|
|
تاریخ کاشت × رقم
|
10
|
*639283
|
ns 81/0
|
** 142196
|
ns 20/0
|
** 013/0
|
|
سلنیوم × رقم
|
5
|
ns 6838
|
ns 004/0
|
ns 23/995
|
ns 006/0
|
* 0012/0
|
|
سال × تاریخ کاشت × رقم
|
10
|
ns 4927
|
ns 019/0
|
ns 65/804
|
ns 03/0
|
**002/0
|
|
سال × سلنیوم × رقم
|
5
|
ns 5054
|
ns 015/0
|
ns 1141
|
ns 01/0
|
**002/0
|
|
تاریخ کاشت × سلنیوم × رقم
|
10
|
ns 19423
|
ns 008/0
|
ns 51/3361
|
ns 010/0
|
**001/0
|
|
سال × تاریخ کاشت × سلنیوم × رقم
|
10
|
ns 2594
|
ns 044/0
|
ns 71/651
|
ns 006/0
|
**002/0
|
|
خطایb
|
130
|
242620
|
16/0
|
43761
|
159/0
|
0004/0
|
|
ضریب تغییرات(%)
|
|
79/11
|
96/0
|
80/11
|
03/8
|
89/4
|
|
ns ، * و ** : بهترتیب بیانگر عدم تفاوت معنیدار، تفاوت معنیدار درسطح احتمال پنج درصد و یک درصد میباشد.
|
مقدار روغن دانه
نتایج نشان داد که اثر ساده سال، تاریخ کاشت، سلنیوم و رقم در سطح یک درصد معنیدار گردید، اما برهمکنش تیمارهای مورد بررسی اختلاف معنیداری در این صفت نشان نداد (جدول 3). بیشترین مقدار روغن دانه در سال دوم با میانگین 31/42 درصد مشاهده شد. بررسی سطوح مختلف تیمار تاریخ کاشت نشان داد با تأخیر در کاشت از 15 مهر به 5 آبان، مقدار روغن دانه، 49/6 درصد کاهش یافت. بیشترین مقدار روغن دانه در تاریخ کاشت 15 مهر (43/43 درصد) مشاهده شد. همچنین کاربرد سلنیوم نسبت به عدم کاربرد آن، سبب افزایش میزان روغن دانه از 92/41 به 30/42 درصد گردید. در بین ارقام رقم L72 با میانگین 49/42 درصد بیشترین و رقم GKH0224 با میانگین 74/41 درصد کمترین مقدار روغن دانه را دارا بود (جدول 4). ارقام مختلف کلزا، نسبت به تاریخ کاشت، واکنش متفاوتی نشان میدهند، بهطوریکه هر رقم کلزا میتواند پتانسیل تولید بالایی را در تاریخ کاشت مطلوب خود داشته باشد (Adamsen and coffelt, 2005). علت کاهش درصد روغن در تاریخهای کاشت آخر را میتوان تغییرات درجه حرارت در مرحله پرشدن دانهها و کاهش فتوسنتز خالص ذکر کرد. در این حالت، درصد کمتری از مواد ساخته شده و کربوهیدراتها به روغن تبدیل میشوند. هر چه طول دوره گلدهی تا رسیدن بیشتر باشد، زمان بیشتری برای سنتز روغن وجود دارد و درنتیجه درصد آن افزایش مییابد (Gecgel et al., 2007). Gilbertson و همکاران (2007) در بررسی اثر تاریخ کاشت بر میزان روغن دانههای روغنی، نتایج مشابهی یافتند. آنها گزارش نمودند که تاریخهای مختلف کاشت، گیاه را در معرض شرایط متفاوت محیطی قرار میدهد و در نتیجه میزان عملکرد گیاهان در زمانهای مختلف متفاوت خواهد بود. زمانی که مرحله تشکیل و پر شدن دانهها با تغییرات دمای محیط برخورد کند، میزان سنتز روغن تحت تأثیر قرار خواهد گرفت و درصد روغن دانهها کاهش خواهد یافت (Adamsen and coffelt, 2005).
عملکرد روغن دانه
نتایج نشان داد که تیمار تاریخ کاشت، سلنیوم و رقم بر عملکرد روغن دانه در سطح یک درصد و برهمکنش دوگانه تاریخ کاشت و رقم نیز در سطح پنج درصد معنیدار گردید (جدول3). عملکرد روغن دانه در سال دوم بیشتر بود و این مقدار از 1610 کیلوگرم در هکتار در سال اول، به 1933 کیلوگرم در هکتار در سال دوم تغییر یافت. در حالی که تأخیر در کاشت گیاه، بهویژه در تاریخ کاشت 5 آبان، سبب کاهش عملکرد روغن دانه نسبت به تاریخ کاشت 15مهر گردید، کاربرد سلنیوم باعث افزایش عملکرد روغن دانه بود (جدول 4). میانگین عملکرد روغن دانه در دو وضعیت عدم کاربرد و کاربرد سلنیوم بهترتیب معادل 1697 و 1845 کیلوگرم در هکتار گزارش شد (جدول 4). برهمکنش دوگانه تاریخ کاشت و رقم نشان داد که در تاریخ کاشت 15 مهر، لاین امید بخش L72 با میانگین 2576 کیلوگرم در هکتار بیشترین عملکرد روغن دانه را به خود اختصاص داد. در حالی که در تاریخ کاشتهای تأخیری 25 مهر و 5 آبان، بالاترین عملکرد روغن دانه در رقم Opera بهترتیب با میانگین 1957 و 1385 کیلوگرم در هکتار مشاهده گردید. کمترین کاهش عملکرد روغن دانه در اثر تأخیر در کاشت درشرایط 25 مهر، به رقم Opera (0/20 درصد) و بیشترین مقدار آن به رقم GKH0224 (7/40 درصد) تعلق داشت. در تاریخ کاشت 5 آبان نیز رقم Opera کمترین افت عملکرد دانه (3/46 درصد) را نشان داد و بیشترین مقدار آن در رقم GKH3705 (7/64 درصد) مشاهده شد (جدول 5).
جدول 4: مقایسه میانگین صفات اندازه گیری شده در سطوح مختلف تیمارهای مورد بررسی
|
تیمارها
|
عملکرد دانه (کیلوگرم در هکتار)
|
مقدار روغن دانه (درصد)
|
عملکرد روغن دانه (کیلوگرم در هکتار)
|
پالمتیک اسید (درصد)
|
اولئیک اسید (درصد)
|
|
سال
|
سال اول
|
3811
|
92/41b
|
1610
|
77/4b
|
00/62b
|
|
سال دوم
|
4539
|
31/42a
|
1933
|
17/5a
|
52/64a
|
|
LSD
|
3/570
|
2/250
|
301/0
|
119/0
|
067/0
|
|
|
15 مهرماه
|
5410
|
43/43a
|
2352
|
60/5a
|
76/67a
|
|
تاریخ کاشت
|
25مهرماه
|
4199
|
12/42b
|
1771
|
10/5b
|
35/63b
|
|
|
5آبان ماه
|
2916
|
78/40c
|
1192
|
22/4c
|
67/64c
|
|
LSD
|
9/233
|
9/103
|
109/0
|
185/0
|
430/0
|
|
سلنیوم
|
عدم کاربرد سلنیوم
|
4018
|
92/41b&
|
|
| Add your comments about this article |
|
|
|
